प्रिया मिश्र
महिला भनेको जननी हुन, कुनै पनि राष्ट्र, समाज, समुदाय वा परिवारका लागि एउटी चालक हुन्। एउटी महिला ले चाह्यो भने एउटा घर लाई नर्क वा स्वर्ग मा परिणत गर्न सक्छीन । उनीहरूको भूमिका परिवारदेखि राष्ट्र निर्माणसम्म अति महत्वपूर्ण छ। यद्यपि समयको अन्तरालमा महिलाहरूको अवस्था धेरै परिवर्तन भएको छ। पहिले महिलाहरूको अवस्था धेरै पछाडि परेको थियो भने अहिले उनीहरूको अवस्था सुधार हुँदै गएको देखिन्छ। तर, यो सुधार पूर्णत समानता हासिल भएको भन्नु अझै चाँडो हुन्छ। महिला प्राचीन काल देखी नै अगाडी छीन र पुरुष हरु संग सहकार्य गर्दै आई रहेकी छिन ।
जस्तै: बुवा ले खाना को लागि कमाएर ल्याउंदा हाम्री आमाले पकाएर खुवाउंछीन,पहिला अथवा अहिले पनि थुप्रै ठाउँमा किसान हरु संग वहाँहरुको पत्नीहरु खेतमा सोहनी,कटनी जस्ता काम गरेर सघाउंछीन । गाउँ घरमा पुरुष ले व्यापार गर्दा उनकी श्रीमतीले सक्दो जानेको काम मा सहयोग गर्छीन । तर कहिले पनि यो सब कार्य को मुल्यांकन गरिएन यो कार्यहरू वापत महिला हरुलाई कहिले पारिश्रमिक पाएन तर अहिले त्यहीं महिला यो सब काम बाहिर गएर रोजगार को रुपमा गर्दा उनीहरुलाई पारिश्रमिक पाए पछी भनिन्छ पहिले भन्दा अहिले महिला अगाडी छीन तर महिला हरु त पहिले देखी नै अगाडी छीन ।
पहिलेको समाजमा महिलाहरूलाई दोस्रो दर्जाको नागरिकजस्तै व्यवहार गरिन्थ्यो। उनीहरूलाई मुख्य रूपमा घरको काम, बच्चा हुर्काउने, र श्रीमान् वा सासु-ससुराको सेवा गर्ने कर्तव्यमा सीमित गरिन्थ्यो। छोरी जन्मिनु नै अभिशापको रूपमा लिइन्थ्यो। बालविवाह, जबरजस्ती विवाह, बहुविवाह, जातीय तथा लैंगिक विभेद जस्ता समस्याहरू महिलाहरूका लागि सामान्य थिए।
तर अहिलेको समाजमा महिलाहरूको सामाजिक अवस्था धेरै हदसम्म सुध्रिएको छ। छोरीहरूलाई पनि छोरा सरह माया र अवसर दिन थालिएको छ। बालविवाह घट्दो क्रममा छ, महिलाहरू सामाजिक संगठन, एनजीओ, समाजसेवा, नेतृत्व लगायत विभिन्न क्षेत्रमा अग्रसर हुँदै गएका छन्। महिला हिंसा विरुद्ध जनचेतना बढेको छ, र कानुनी संरचनाहरू पनि बलियो बनाइएका छन्। यद्यपि, ग्रामीण क्षेत्रमा अझै पनि पुरानै सोच हाबी छ।
पहिले महिलाहरूलाई शिक्षा दिनु नपर्ने मान्यता थियो। “छोरी मान्छेले किन पढ्नु?” भन्ने मानसिकता व्यापक थियो। शिक्षाको अभावले महिलाहरू विभिन्न किसिमका अत्याचारहरू सहन बाध्य हुन्थे।
तर अहिले महिला शिक्षाको अवस्था उल्लेखनीय रूपमा सुधारिएको छ। विद्यालयदेखि विश्वविद्यालयसम्म महिलाहरूको उपस्थिति बढ्दो छ। धेरै महिलाहरू डाक्टर, इन्जिनियर, शिक्षक, वकिल, वैज्ञानिक, प्रशासनिक अधिकारी आदि भएर अघि बढिरहेका छन्। शिक्षाको पहुँचले महिलाहरूलाई आत्मनिर्भर र सचेत बनाएको छ।
पहिले महिलाहरू आर्थिक रूपमा पूर्णतः आश्रित थिए। उनीहरूलाई आम्दानी गर्ने अवसर दिइँदैनथ्यो। घरको काममा उनीहरूको योगदान भए पनि त्यसको मूल्यांकन हुँदैनथ्यो।
अहिले महिलाहरू विभिन्न व्यवसाय, सेवा, उद्यमशीलता र स्वरोजगारमा सक्रिय छन्। उनीहरूले परिवारको मात्र होइन, राष्ट्रको आर्थिक वृद्धिमा पनि योगदान पुर्याइरहेका छन्। बैंक, वित्तीय संस्था, सहकारीहरूमा महिलाहरूको संलग्नता बढेको छ। तर अझै पनि धेरै महिला अनौपचारिक क्षेत्रमा न्यून पारिश्रमिकमा कार्यरत छन्, जसले आर्थिक समानताको चुनौती कायम राखेको छ।
पहिले महिलाहरूको राजनीति र नेतृत्वमा पहुँच अत्यन्तै न्यून थियो। निर्णय गर्ने तहमा उनीहरूको उपस्थिति नगण्यजस्तै थियो। उनीहरू राजनीतिक निर्णय प्रक्रियाबाट अलग राखिन्थे।
हाल नेपालको संविधानले महिलाहरूलाई समान अधिकार सुनिश्चित गरेको छ। स्थानीय तहदेखि संघीय तहसम्म महिलाहरूको प्रतिनिधित्व सुनिश्चित गर्न आरक्षणको व्यवस्था गरिएको छ। राष्ट्रपति, सभामुख, मन्त्री आदि उच्च पदहरूमा महिलाहरू पुगेका छन्। तर अझै पनि महिला नेताहरूलाई निर्णय प्रक्रियामा प्रभावकारी भूमिका खेल्न कठिनाइ भैरहेको छ, जुन सामाजिक संरचना र पितृसत्तात्मक सोचको परिणाम हो।
पहिले महिलाहरूलाई परम्परा, धर्म, र संस्कृति प्रयोग गरेर दबाउने गरिन्थ्यो। चाडपर्वमा उनीहरूलाई फरक व्यवहार गरिन्थ्यो, मासिक धर्मको समयमा अपवित्र मानिन्थ्यो, विधवा महिलाहरूलाई हेपिने चलन थियो।
तर अहिले धेरै पुराना परम्पराहरूलाई चुनौती दिइएको छ। मासिक धर्मका बेला गरिने छुवाछूतको व्यवहारविरुद्ध जनचेतना फैलिएको छ। विधवा महिलाहरूको पुनर्विवाहलाई सामाजिक स्वीकृति मिल्न थालेको छ। महिलाहरू पनि पर्व, नृत्य, गीत, चलचित्र, साहित्य, मिडिया लगायतका सांस्कृतिक गतिविधिमा अगाडि आइरहेका छन्।
अन्ततः हेर्दा महिलाहरूको अवस्था पहिलेको तुलनामा धेरै सुधारिएको छ। उनीहरू शिक्षा, स्वास्थ्य, राजनीति, समाजसेवा, व्यवसाय आदि क्षेत्रमा उल्लेखनीय रूपमा अगाडि बढेका छन्। तर अझै पनि समानता, सम्मान, र स्वतन्त्रताको पूर्ण अनुभूति सबै महिलाले गर्न सकेका छैनन्। ग्रामीण र शहरी क्षेत्रमा अवसर र अवस्थाको असमानता छ। त्यसैले महिलाहरूको सशक्तीकरणको यात्रा अझै बाँकी छ। यो यात्रालाई सफल बनाउने जिम्मा केवल महिलाहरूको नभई सम्पूर्ण समाजको हो ।
