प्रिया मिश्र ....
भौगोलिक सूचना प्रणाली (Geographic Information System – GIS) आधुनिक प्रविधिको एक महत्वपूर्ण उपलब्धि हो, जसले भौगोलिक अर्थात् स्थानसँग सम्बन्धित डेटा सङ्कलन, भण्डारण, विश्लेषण, र दृश्यात्मक प्रदर्शन गर्न सक्षम बनाउँछ। सरल शब्दमा भन्नुपर्दा, GIS भनेको कम्प्युटर प्रणाली हो जसले “कहाँ?” भन्ने प्रश्नको उत्तर खोज्न मद्दत गर्छ। उदाहरणका लागि, कुनै क्षेत्रमा जनसंख्या कहाँ बढी छ, सडक सञ्जाल कसरी फैलिएको छ, वा बाढी जोखिम क्षेत्र कुन-कुन ठाउँमा छन् यी सबै प्रश्नको उत्तर GIS प्रविधिबाट सजिलै पत्ता लगाउन सकिन्छ।
GIS ले भौगोलिक डेटा जसमा स्थानको अक्षांश देशान्तर, उचाइ, सीमाना आदि समावेश हुन्छ र तथ्यांक (जस्तै: जनसंख्या, स्वास्थ्य, वातावरण, भूमि प्रयोग, आदि)लाई संयोजन गरी उपयोगी सूचना तयार गर्छ। यसमा प्रयोग गरिने मुख्य तत्वहरू हुन् हार्डवेयर, सफ्टवेयर, डेटा, जनशक्ति, र विधि।
हार्डवेयर: कम्प्युटर, GPS, स्क्यानर, प्रिन्टर, र अन्य उपकरणहरू।
सफ्टवेयर: ArcGIS, QGIS, ERDAS, MapInfo आदि, जसले डेटा प्रशोधन र विश्लेषणमा मद्दत गर्छ।
डेटा: स्थानगत (spatial) र गैर-स्थानगत (non-spatial) तथ्यांक।
जनशक्ति: GIS प्राविधिक, विश्लेषक, इन्जिनियर, र अनुसन्धानकर्ताहरू।
विधि: डेटा सङ्कलन, भण्डारण, विश्लेषण र नतिजा प्रस्तुत गर्ने प्रक्रिया।
GIS प्रणाली मुख्यतः दुई प्रकारका डेटा मोडलमा आधारित हुन्छ रास्टर (Raster) र भेक्टर (Vector) रास्टर डेटा पिक्सेल वा ग्रिडको स्वरूपमा हुन्छ, जसमा हरेक सेलले कुनै भौगोलिक क्षेत्रको मान (जस्तै तापक्रम, उचाइ, वा माटोको प्रकार) देखाउँछ। भेक्टर डेटा बिन्दु (point), रेखा (line), र बहुभुज (polygon) को रूपमा हुन्छ, जसले स्थान, सडक, भवन, जिल्ला वा देशको सीमा आदि जनाउँछ। यी दुवै डेटा मोडललाई GIS प्रणालीले संयोजन गरी विश्लेषण गर्छ र परिणामस्वरूप निर्णय लिनका लागि आवश्यक नक्सा, चार्ट वा रिपोर्ट तयार गर्छ।
GIS प्रणालीले सामान्यतया पाँच प्रमुख कार्य गर्दछ:
डेटा सङ्कलन (Data Collection): GPS, ड्रोन, उपग्रह चित्र, सर्वेक्षण, र सेन्सरको प्रयोगबाट डेटा सङ्कलन गरिन्छ।
डेटा भण्डारण (Data Storage): सङ्कलित डेटा कम्प्युटर प्रणालीमा सुरक्षित रूपमा संरक्षित गरिन्छ।
डेटा विश्लेषण (Data Analysis): स्थानगत सम्बन्धहरू (जस्तै दूरी, नजिकापन, क्षेत्रफल) पत्ता लगाइन्छ।
डेटा व्यवस्थापन (Data Management): आवश्यकताअनुसार डेटा अद्यावधिक, वर्गीकरण र फाइल व्यवस्थापन गरिन्छ।
डेटा प्रदर्शन (Data Visualization): अन्ततः डेटा नक्सा, ग्राफ, वा रिपोर्टको रूपमा प्रस्तुत गरिन्छ।
GIS को प्रयोग संसारका विभिन्न क्षेत्रमा द्रुतगतिमा बढ्दै गएको छ। यसको उपयोगका केही प्रमुख क्षेत्रहरू यस प्रकार छन्। शहरमा सडक, भवन, बिजुली, पानी आपूर्ति, फोहर व्यवस्थापन आदि योजनाहरू बनाउन GIS प्रयोग गरिन्छ। माटोको प्रकार, पानी उपलब्धता, मौसम डेटा, र बालीको उत्पादन विश्लेषण गर्न GIS प्रयोग गरिन्छ। वन क्षेत्र, नदी, ताल, जनावरको आवास, प्रदूषण आदि अध्ययनमा GIS उपयोगी छ। बाढी, भूकम्प, आगलागी, महामारी आदि आपतकालीन अवस्थाहरूमा जोखिम मूल्याङ्कन र राहत वितरणका लागि GIS अत्यावश्यक हुन्छ। सडक सञ्जाल, सार्वजनिक यातायात मार्ग, र ट्राफिक व्यवस्थापनमा GIS प्रभावकारी उपकरण हो। रोग फैलावट, अस्पताल पहुँच, र स्वास्थ्य सेवाको भौगोलिक वितरण बुझ्न GIS प्रयोग हुन्छ।
GIS ले विभिन्न क्षेत्रमा कार्यदक्षता र निर्णय क्षमतामा सुधार ल्याएको छ। यसको प्रमुख फाइदाहरू जानकारीलाई दृश्यात्मक रूपमा बुझ्न सजिलो बनाउँछ। स्थानसँग सम्बन्धित समस्या समाधान गर्न वैज्ञानिक आधार प्रदान गर्छ। स्रोतहरूको उचित व्यवस्थापनमा सहयोग पुर्याउँछ। नीति निर्माण, योजना, र प्रशासनिक निर्णयमा सहयोग पुर्याउँछ। वास्तविक समयको (real-time) डेटा प्रयोग गर्न सकिन्छ।
नेपालमा GIS प्रविधिको उपयोग पछिल्ला वर्षहरूमा उल्लेखनीय रूपमा बढेको छ। सरकारी निकायहरू जस्तै: सर्वे विभाग, कृषि मन्त्रालय, नेपाल प्रहरी, स्थानिय तहहरू, र नेपाल टेलिकम आदि संस्थाहरूले GIS प्रयोग गरेर आफ्नो कार्य दक्षता बढाइरहेका छन्। उदाहरणका लागि, काठमाडौं उपत्यकाको ट्राफिक व्यवस्थापन, बाढी जोखिम नक्सा निर्माण, वन क्षेत्रको निगरानी, र जनगणनामा GIS प्रविधि प्रयोग भइरहेको छ।
यद्यपि GIS उपयोगी प्रविधि हो, यसको विकास र प्रयोगमा केही चुनौतीहरू छन् उच्च लागत र प्राविधिक स्रोतहरूको कमी। दक्ष जनशक्तिको अभाव। डेटा अद्यावधिक गर्न कठिनाई। विभिन्न निकायबीच डेटा साझेदारीमा समस्या। यी चुनौतीहरू समाधान गर्न सरकार, शैक्षिक संस्था, र निजी क्षेत्रबीच सहकार्य आवश्यक छ।
GIS प्रविधि आजको विश्वमा स्थान आधारित निर्णय निर्माणको मेरुदण्ड बनिसकेको छ। यसले केवल नक्सा बनाउने कार्य मात्र होइन, बरु स्थान, स्रोत, र जनजीवनसँग सम्बन्धित समस्याहरूको वैज्ञानिक विश्लेषण र समाधानका लागि आधार तयार गर्छ। नेपालको सन्दर्भमा पनि, यदि GIS प्रविधिलाई व्यवस्थित रूपमा विकास र उपयोग गरियो भने, दिगो विकास लक्ष्य (SDG) प्राप्तिमा यसले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्नेछ। यसैले, भौगोलिक सूचना प्रणाली (GIS) आजको युगको अनिवार्य प्रविधि हो, जसले “डाटा”लाई “निर्णय”मा रूपान्तरण गर्ने सामर्थ्य राख्छ।
प्रिया मिश्र "मन्नु"
