प्रिया मिश्र "मन्नु"
शिक्षा मानव विकासको आधारभूत ढाँचा हो, र यसै ढाँचाभित्र उच्च शिक्षा विशेष महत्व राख्छ। सामान्य रूपमा स्नातक, स्नातकोत्तर र अन्ततः विद्वान् स्तरको PhD (Doctor of Philosophy) डिग्रीलाई शैक्षिक योग्यता प्राप्तिको शिखर मानिन्छ। तर, विश्वका धेरै देशहरूमा PhD भन्दा पनि माथि एक प्रतिष्ठित र अत्यन्तै विशिष्ट डिग्री मौजूद छ, जसलाई D.Litt (Doctor of Literature) वा Doctor of Letters भनिन्छ। नेपाली भाषामा यसलाई प्रायः “डिलिट” भनिन्छ।
D.Litt डिग्री शैक्षिक क्षेत्र, साहित्य, भाषा, सामाजिक विज्ञान, दर्शनशास्त्र, मानविकी, व्यवस्थापन तथा अन्य बौद्धिक योगदानका क्षेत्रहरुमा अत्यन्त महत्वपूर्ण उपलब्धि हासिल गर्ने व्यक्तिलाई प्रदान गरिन्छ। यो डिग्रीले व्यक्तिको जीवनभरको योगदान, अनुसन्धान, मौलिक सिर्जना र बौद्धिक नेतृत्वलाई मान्यता दिन्छ। D.Litt केवल अकादमिक योग्यता मात्र नभई, बौद्धिक योगदानको सम्मानको प्रतीक पनि हो।
D.Litt (Doctor of Literature) एक super-doctoral degree हो, अर्थात् PhD भन्दा माथिको डिग्री। विश्वका धेरै प्रतिष्ठित विश्वविद्यालयहरूले D.Litt दुई तरिकाले प्रदान गर्छन्—
Earned D.Litt (परिश्रमद्वारा हासिल भएको डिग्री): यसमा उम्मेदवारले उच्चस्तरीय अनुसन्धान, प्रकाशित कृति, पुस्तक, सिद्धान्त वा दीर्घकालीन बौद्धिक योगदान प्रस्तुत गर्नुपर्छ। PhD भन्दा कठिन मानिन्छ किनकि यसको मूल्याङ्कन अनुसन्धानको गहिराइभन्दा पनि योगदानको मौलिकता र प्रभावमा केन्द्रित हुन्छ।
Honorary D.Litt (सम्मानस्वरूप प्रदान गरिने डिग्री): विश्वप्रसिद्ध लेखक, कलाकार, वैज्ञानिक, शिक्षाविद्, समाजसेवी वा संस्कृति तथा साहित्य क्षेत्रमा असाधारण योगदान पुर्याउने व्यक्तिलाई विश्वविद्यालयले सम्मानस्वरूप प्रदान गर्छ।
नेपालमा पनि केही विश्वविद्यालयहरूले विशिष्ट योगदान गर्ने व्यक्तिलाई Honorary D.Litt प्रदान गरेको इतिहास छ।
PhD र D.Litt दुवै उच्चतम स्तरका अकादमिक डिग्री भए पनि लक्ष्यमात्रामा गहिरो भिन्नता छ। PhD: नयाँ ज्ञान उत्पादन गर्ने उद्देश्यले दीर्घकालीन अनुसन्धान। D.Litt: जीवनभरको योगदान, मौलिक कृतिहरू र बौद्धिक प्रभावको मान्यता हो। PhD हासिल गर्न पढाइ, coursework, अनुसन्धान, thesis, viva आदि आवश्यक हुन्छ। D.Litt हासिल गर्न विश्व-मञ्चमा मान्य भइसकेको कृति, सिद्धान्त, अनुसन्धान वा योगदानको प्रभाव प्रमाणित गर्नुपर्छ।
PhD अकादमिक पात्रता हो, जबकि D.Litt प्रतिष्ठा, सम्मान र योगदानको उच्चतम मान्यता हो। हालाँकि यसमा पनि प्रभाव मूल्याङ्कनका लागि अनुसन्धानकर्ताहरुलाई earned D.Litt. डिग्री दाबी गर्ने वैज्ञानिक अनुसन्धानकर्ताबाट शोधग्रन्थसहित आवश्यक सल्लाह–सुझावयुक्त प्रतिवेदन मागिन्छ। उक्त प्रतिवेदनमा कम्तीमा ९ जना विभिन्न देशका अनुसन्धानकर्ताले earned D.Litt. डिग्रीका हकमा योग्य ठहरिने सिफारिस गर्नुपर्छ, त्यस्तै सिफारिस प्राप्त भएपछिमात्र प्रस्तुति र मूल्याङ्कन गरेर डिग्री प्रदान गरिन्छ।
तर earned D.Litt. का लागि दाबी (claim) गर्ने संख्या धेरै कम हुन्छ, किनकि यसका लागि न्यूनतम योग्यता रूपमा पेटेन्ट, प्रकाशन, अनुसन्धानको प्रभाव, कम्तीमा H-index २० भन्दा बढी, पीएचडीपछि इन्फ्याक्टर स्तरका जर्नलमा कम्तीमा १० वटा प्रथम लेखकका रूपमा प्रकाशित शोधपत्र आदि चाहिन्छ। त्यस कारण धेरैभन्दा धेरै अनुसन्धानकर्ताले earned D.Litt. का लागि आवेदन दिँदैनन्।
D.Litt प्राप्त गर्नु कुनै व्यक्तिको बौद्धिक यात्रा, सिर्जनात्मकता र अनुसन्धान क्षमताको सर्वोच्च उपलब्धि मानिन्छ। D.Litt केवल एक अनुसन्धानप्रति केन्द्रित नभई व्यक्तिको दीर्घकालीन प्रभाव र योगदानलाई मूल्यांकन गर्छ। उदाहरणका लागि, साहित्यकारहरूले सिर्जना गरेका बहु मूल्यवान् कृतिहरू, दार्शनिकहरूले विकास गरेका सिद्धान्तहरू, समाजविज्ञहरूले प्रस्तुत गरेका मौलिक दृष्टिकोणहरूलाई सम्मान गर्न यो डिग्री दिन्छ। यस डिग्रीका धारकहरू समाजका बौद्धिक मार्गदर्शक मानिन्छन्। उनीहरूका विचार, सिद्धान्त र कार्यहरूले सामाजिक, सांस्कृतिक र शैक्षिक क्षेत्रमा गहिरो प्रभाव पार्छ। विश्वभरका विश्वविद्यालयहरू, साहित्यिक संस्था, अनुसन्धान प्रतिष्ठानहरू D.Litt प्राप्त व्यक्तिलाई असाधारण सम्मानका साथ हेर्छन्। यसले अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा पनि व्यक्तिको पहिचान बलियो बनाउँछ।
यो डिग्री प्राप्त गर्ने प्रक्रिया विश्वविद्यालयअनुसार फरक होला, तर साधारणतया प्रायः उम्मेदवारसँग PhD हुनैपर्छ, साथै कम्तिमा १० – २० वर्षसम्मको प्रभावशाली अनुसन्धान वा साहित्यिक योगदान आवश्यक हुन्छ। उम्मेदवारले निम्न कृतिहरू प्रस्तुत गर्नुपर्छ
प्रकाशित पुस्तकहरू ,समालोचनात्मक लेख ,अनुसन्धानपत्रहरू
समाज, साहित्य वा मानविकी क्षेत्रमा प्रभाव पार्ने दीर्घ योगदान
मौलिक सिद्धान्त, तत्त्वज्ञान या महत्वपूर्ण दृष्टिकोण विशेष समितिले समाजमा कृतिको प्रभाव, अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता, मौलिकता, योगदानको गहिराइ र अनुसन्धानको स्तरलाई कडाइका साथ मूल्यांकन गर्छ। विश्वविद्यालयको Academic Council वा Senate बाट अन्तिम स्वीकृति पाएपछि D.Litt प्रदान गरिन्छ।
D.Litt मुख्यतः मानविकी,विज्ञान,व्यवस्थापन,शिक्षा तथा सामाजिक विज्ञान क्षेत्रका योगदानकर्ताहरूलाई प्रदान गरिन्छ। उदाहरणका रूपमा—
साहित्यकार (कवि, उपन्यासकार, निबन्धकार)
भाषाविद् र अनुवादविद् ,इतिहासकार ,समाजशास्त्री, दार्शनिक
संस्कृतिविद्, मानवविज्ञानी , शिक्षाविद् तथा अनुसन्धानकर्ता
कलाकार वा संस्कृति संरक्षणमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्ने व्यक्तिहरू यस डिग्रीले सिर्जनात्मकता र बौद्धिक योगदानलाई समान रूपमा सम्मान गर्छ।
विश्वका प्रतिष्ठित विश्वविद्यालय—जस्तै Oxford, Cambridge, Harvard, London School of Economics, Delhi University—आदिले D.Litt डिग्री प्रदान गर्छन्। यस्तो डिग्री पाउनेहरू मध्ये धेरै विश्वप्रसिद्ध लेखक, दार्शनिक र अनुसन्धानकर्ताहरू हुन्छन्। नेपालमा D.Litt डिग्री मुख्यतः सम्मानस्वरूप प्रदान गरिएको छ। त्रिभुवन विश्वविद्यालय ले राष्ट्र कवि माधव प्रसाद घिमिरे र सत्यमोहन जोशी लाई असाधारण साहित्यिक वा सामाजिक योगदान दिने व्यक्तिको रुपमा सम्मान स्वरुप प्रदान गरेका उदाहरणहरू छन्।
विश्वमा ज्ञान, अनुसन्धान र साहित्यको भूमिका हरेक दिन बढ्दो छ। डिजिटल युगमा पनि मौलिक सिर्जनात्मकता र गहिरो बौद्धिकता आवश्यक हुन्छ। यही कारणले D.Litt जस्ता डिग्रीहरूको महत्व झनै बढ्दै गइरहेको छ। यो डिग्रीले नयाँ पुस्तालाई अनुसन्धान, साहित्य, दर्शन र सामाजिक योगदानतर्फ प्रेरित गर्ने काम गर्छ। D.Litt केवल डिग्री होइन—यो मानव ज्ञानको नयाँ क्षितिज पहिल्याउने व्यक्तिहरूको यात्रा र उपलब्धिको सम्मान हो।
PhD पछि प्राप्त गरिने D.Litt (Doctor of Literature) डिग्री शैक्षिक र बौद्धिक उपलब्धिको उच्चतम प्रतीक हो। यो डिग्री केवल अकादमिक योग्यता होइन, जीवनभर समाज, साहित्य, संस्कृत, अनुसन्धान वा बौद्धिक जगत्मा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याउने व्यक्तिहरूको सम्मान हो। D.Litt प्राप्त गर्नु भनेको ज्ञानको सिर्जना, समाजप्रतिको योगदान, मौलिकता, र बौद्धिक नेतृत्वको उत्कृष्ट मान्यता प्राप्त गर्नु हो।
प्रिया मिश्र "मन्नु"✍️
